وضعیت منابع آب جهان و ایران

الف) منابع آبی جهان: آب در میان دیگر عناصر کره زمین بیشترین فراوانی را دارد. حدود 70 درصد سطح کره زمین و 70 درصد بدن انسان از آب تشکیل شده است. از کل آب موجود در زمین حدود 97 درصد شور بوده که قابل استفاده برای شرب، کشاورزی و یا صنعت نمی‌باشد. با این حساب تنها 3 درصد آب موجود روی کره زمین قابل استفاده برای نیازهای مستقیم و غیر مستقیم انسان است. از 100 درصد آب شیرین کره‌ی زمین حدود شصت و هشت و هفتم دهم (68/7) درصد آن به صورت یخچال، یخ و برف‌ دائمی بوده که این میزان نیز عملاً قابل دسترسی نیست. حدود سی و یک دهم (30/1) درصد آب زیرزمینی، حدود سه دهم (0/3) درصد روان آب و حدود نه (0/9) درصد متعلق به مابقی آب‌ها می‌باشد.

نمودار وضعیت آب جهان[1]

منابع آب شیرین در سطح زمین به طور یک‌نواخت توزیع نشده‌اند. 60 درصد آب شیرین جهان در 9 کشور قرار دارد: کانادا، چین، کلمبیا، پرو، برزیل، روسیه، ایالات متحده آمریکا، اندونزی و هند. در مقابل حدود ۸۰ کشور با کمبود آب مواجه‌اند که برخی از آن‌ها تقریباً به هیچ منبع آب شیرینِ قابل توجهی دسترسی ندارند: کویت، بحرین، مالت، امارات متحده عربی، سنگاپور، اردن و لیبی.[2] تعداد کشورهای رو به بحران در حال افزایش است و تا کنون منابع آبی هیچ‌ کشوری بهبود نداشته است.

موارد ذیل حاصل تحقیق 700 کارشناس جهان در مدت 5 سال در بخش آب است:[3]

• درسال 2025، به علت بحران آب، از هرسه انسان، یک نفر با مشکل کمبود آب مواجه خواهد شد.

• آب مصرفی درکشاورزی 70 مرتبه بیشتر از آبی است که درامور خانگی از قبیل پخت و پز مصرف می‌شود .

• ازعوامل مهم در تشدید کمبود آب می‌توان به فسادهای مالی موجود در بین افراد اشاره کرد.

• پروژه‌های بزرگ آب از قبیل ساخت شبکه‌های آبی باعث ایجاد فساد مالی درابعاد مختلف می‌شود.

• ‌حدود 1 میلیارد نفر نیز به علت عوامل اقتصادی با مشکل روبرو هستند که می‌توان به ضعف مدیریّتی در ساخت زیربناهای ضروری جهت ذخیره و استفاده از آب رودخانه‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی اشاره کرد .

ب: منابع آبی ایران: ایران در کمربند خشک زمین قرار دارد. با عنایت به اینکه آب ورودی از مرزها به ایران قابل توجه نمی‌باشد لذا تمام آب ایران از نزولات جوی تأمین می‌شود. میزان متوسط باران سالانه در جهان حدود 850 و در ایران حدود 240 میلیمتر است که در برخی استان‌ها این میزان کمتر از 50 میلیمتر گزارش شده است. 70 درصد نزولات جوی، باران و 30 درصد برف است که میزان بارش برف هر سال کمتر می‌شود. میزان نزول باران در هر بار بارش، کم شده که این امر با عنایت به وجود گرمای هوا، تبخیر را تسریع کرده و آب را از دسترس خارج می‌کند. در ایران70 درصد نزولات جوی بخار می‌شود که سه برابر آمار جهانی است.^[4] میزان بارندگی در ایران از متوسط خاورمیانه نیز کمتر است. ایران سالانه حدود 400 میلیارد متر مکعب نزولات جوی دارد. آمار ارائه شده برای میزان آب تجدیدپذیر کشور از 99 تا 120 میلیارد متر مکعب اعلام شده است.[5]  اگر میزان آب تجدیدپذیر کشور را 120 میلیارد متر مکعبت در نظر بگیریم با عنایت به جمعیت سال 1393 ایران که 77800000 نفر[6]  بوده است، سرانه آب تجدید‌پذیر برای هر نفرحدود 1500 متر مکعب می‌شود که این آمار، از حداقل استاندارد جهانی برای هر نفر حدود 200 متر مکعب کمتر است و این یعنی تنش آبی در این سال![7]

بر اساس گزارش سال 2007 بانک جهانی کاهش منابع آب شیرین ایران 3/6 برابر بیشتر از استاندارد و شاخص‌های جهانی بوده که کشاورزی نامناسب عامل 91 درصد کاهش می‌باشد.کاهش سالانه آب شیرین بین سال‌های 1987 تا 2002 در جهان 9 درصد و در ایران پنجاه و شش و هفت دهم (56/7)درصد بوده است! این گزارش خسارت‌های زیست‌محیطی آب، فقط در بیماری و مرگ و میر را در آن زمان مبلغ 2495 میلیون دلار برآورد کرده است.[8]

تغییرات بارندگی ماهانه کشور از سال آبی 48-1347 لغایت بهمن‌ماه 94-1393[9]

در رابطه با وضعیت منابع و مصارف آب در ایران نکات قابل تأملی وجود دارد: 92 درصد آب ایران به بخش کشاورزی اختصاص می‌یابد که متاسفانه بیش از 65 درصد آن تلف می شود!؟ همچنین به ازای مصرف 1000 لیتر آب، کمتر از 900 گرم محصول حاصل می‌شود که متوسط جهانی آن بیش از 3000 گرم است. در زمینه آب شرب نیز هر ایرانی حدود 200 لیتر در روز آب مصرف می‌کند که در کلان شهرهای کشور میزان مصرف به 250 الی 370 لیتر می‌رسد.[10] متوسط جهانی مصرف 150 لیتر است. اتفاق ناگواری که در بخش آب کشور رخ داده اینکه در طی 40 سال گذشته به صورت روزافزون و بی‌رویه اقدام به برداشت آب از منابع آبی زیرزمینی که طی هزاران سال در اعماق زمین ذخیره شده بود، کرده‌ایم. بررسی تغییر حجم آب آبخوان‌های کشور از سال 1343 تا 1389 نشان می‌دهد که هر سال حدود 2065 میلیون متر مکعب کاهش حجم وجود داشته و هر سال حدود 40 سانتی‌متر افت سطح آب اتفاق افتاده است.[11] نتیجه اینکه خسارت به هیچ‌وجه قابل جبران نیست.

نمودار قابل تأمل افزایش جمعیت و کاهش سرانه آب تجدیدپذیر در طی 80 سال گذشته[12]

---

[1] - پرفسور گلیک،‌ دایره‌المعارف آب و هوا و اقلیم، جلد دوم، اشنایدر، چاپ دانشگاه آکسفورد، 1996

[2] - ویکی پدیا/ http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%A8#cite_ref-autogenerated4_10-0- البته به نظر می‌رسد کشورهای بحرانی بیشتر باشند.

[3] - سایت خبری آب ایران/شناسه گزارش 2053

[4] - خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا) شناسه خبر: 21528-1

[5] - عیسی کلانتری/ خبرگزاری جمهوری اسلامی شناسه گزارش: 81523424- مهندس چیت چیان وزیر نیرو میزان آب تجدید پذیر را 105 میلیارد متر مکعب اعلام کرد./خبرگزاری تسنیم/شناسه گزارش:622362

[6] - خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)/شناسه گزارش:93021006947

[7] - شاخص فالکن مارک/مقدمه‌ای بر آب مجازی/احسانی، خالدی و برقی/کمیته آبیاری و زهکشی ایران/1387

[8] - صدیقه ببران، نازلی هنربخش/ بحران وضعیت آب در جهان و ایران /فصل‌نامه راهبرد/مرکز تحقیقات استراتژیک مجمع تشخیص مصلحت نظام/شماره 48/تابستان 1387

[9] -  سایت شرکت مادر تخصصی مدیریت منابع آب کشور (www.wrm.ir/tolidat/ab-sathi.asp)

[10] - رئیس مرکز تحقیقات شرکت مهندسی آب و فاضلاب/ مصاحبه با خبرگزاری تسنیم، شناسه خبر: ۵۹۵۶۶۷

[11] - دفتر نظام‌های بهره‌برداری و حفاظت آب و آبفای کشور/ http://opb.moe.gov.ir

[12] -  شاخص فالکن مارک/مقدمه‌ای بر آب مجازی/احسانی، خالدی و برقی/کمیته آبیاری و زهکشی ایران/1387

ر