آشنائی با مفهوم آب مجازی و تجارت آب مجازی و جایگاه ایران

            آشنائی با مفهوم آب مجازی:

اصطلاح آب مجازی اولین بار در دهه 90 میلادی توسط  "تونی آلن" ارائه گردید:

«مجموع آب مصرف شده برای تولید مقدار معینی از محصول اعم از کالا، فرآورده‌های کشاورزی یا حتی خدمات را آب مجازی می‌نامند.».(احسانی و همکاران، 1387)^[1] در سال 2003 "آرجن هوکسترا" تعریف کامل‌تری از آب مجازی ارائه کرد: «آب مجازی، جمع کل آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول با توجه به شرایط اقلیمی، مکانی، زمان تولید و راندمان می‌باشد.»(احسانی و همکاران، 1387)^[2]  

آب این منبع حیاتی زمین به دو گونه مورد استفاده قرار می‌گیرد: اول آبی است که به صورت مستقیم یعنی عین آب، برای مصارفِ کشاورزی، دامپروری، صنعت، شرب، پخت و پز، استحمام، شست و شوی وسائل زندگی همچون اتومبیل، فرش و لباس مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. دوم استفاده از آب به صورت غیر مستقیم. هنگام خروج از منزل هنگامی که لباس خویش را جلو آینه مرتب می‌کنید، اندکی تأمل نمائید، مواد اولیه‌ی ساخت پارچه‌ی لباس‌های شما چیست؟ چه مراحلی را طی کرده تا هم اکنون تن پوش شما شده است؟ نقش و سهم آب در تولید این لباس چقدر است؟... مجموع میزان آبی که در تمام مراحل تهیه‌ی مواد اولیه (مثلا پنبه، پشم یا الیافت مصنوعی) تولید پارچه، دوخت لباس، بسته‌بندی و حمل و نقل آن مصرف شده عدد بزرگی است که هم اکنون در منظر شما قرار ندارد؛ این آب مشهور به آب مجازی است. (برای یک پیراهن نخی به وزن تقریبی 500 گرم، بیش از 4000 لیتر آب مصرف می‌شود!). بنابراین در تولید یا ساخت هر محصولی که هم اینک شما می‌بینید آب به کار گرفته می‌شود چه این محصول برآمده از دل خاک باشد و چه ابزار یا قطعه‌ای صنعتی یا الکترونیکی. سرانه مصرف آب مستقیم و مجازی بسته به اقلیم کشورها و مناطق، فرهنگ مردم، عادت‌ها، ذائقه‌ی غذائی و عوامل متعدد دیگر، متفاوت و متغیر است. سرانه آب مستقیم، روزانه بین 150 تا 300 لیتر بوده و سرانه‌ی مصرف آب مجازی روزانه بین 3000 الی 5000 لیتر برای هر نفر می‌باشد!.

  لزوم آشنائی همگانی (رهبران، نمایندگان مجلس، وزراء، وکلاء، روحانیون، اساتید دانشگاه، دانشجویان و دانش‌آموزان، مدیران، کارمندان، کشاورزان، صاحبان صنایع و تولید، بازرگانان و تمامی قشرها و آحاد ملت) با آب مجازی:

به نظر شما چند طرح کشاورزی توسط مسئولین امر و یا چند مزرعه، شالیزار و جالیز توسط کشاورزان بر پایه آب‌بری محصول (آب مجازی) طراحی، اجرا و یا کشت شده است؟ کدام الگوی کشت با عنایت به آب‌بری محصول و نیاز واقعی کشور و محاسبه سود و زیان واقعی محصول با در نظر گرفتن آب مجازی، معرفی شده است؟ اگر الگوئی وجود داشته چند منطقه‌ی کشور از الگوی کشت معرفی شده توسط کارشناسان بخش کشاورزی برخوردار بوده و یا این الگو را رعایت می‌کنند؟ چند مجوز صادرات و واردات با نگاهی به آب مجازی صادر شده و یا چند بارِ تجاری با این نگاه واردکشور شده یا صادر شده است؟ چند کارخانه و کارگاه تولیدی یا طرح صنعتی با بررسی آب مجازیِ محصولات و تولیداتش، طراحی، جانمائی و اجرا شده است؟ چند خط تولید در این کشور با هماهنگی کامل و اشراف بر آب مجازی در حال فعالیت است؟

صادرات، واردات و تولید بی حساب و بدون برنامه‌ی محصولات کشاورزی و دیگر کالاهای مصرفی، به شدت بر منابع آبی تأثیر منفی گذاشته و منابع آبی با سرعت در حال خالی شدن است. منابع زمین و آب در حال نابودی است. رفتار مصرفی اغلب مردم جهان، مناسب با شرایط و وضعیت منابع زمین نیست و این رفتار در ایران بسیار حادّتر است، چرا که مردم ایران مردمی مصرف‌گرا و به شدت اسراف‌کننده بوده و در زمینه مصرف بی‌رویه و اسراف، صاحب و حائز رتبه‌های برتر جهانی! در مواد مختلف هستند. در زمینه­ی مدیریت بخش آب هم هیچ کارنامه­ی قابل قبولی برای قانون­گزاران و مجریان کشور وجود ندارد. ^[3] دلائل گوناگی برای این رفتار عجیب و غریب ما ایرانی‌ها بیان می‌شود که عدم آگاهی و درک حقیقت یکی از این عوامل است. امید می‌رود با افزایش سطح آگاهی و دانش و اشراف همگان بر اوضاع بسیار وخیم آب و آینده پر مخاطره‌ی پیش رو، ناشی از کم آبی و نابودی محیط زیست با زباله، ابتدا نگرش‌ها و دیدگاه‌های ما نسبت به فراوانی، بی‌ارزشی و شخصی بودن آب تغییر یافته، آنگاه این تغییر نگرش به تغییر شیوه مدیریت کشور و رفتار مصرفی در زندگی شخصی منجر شود. نگارنده معتقد است یکی از بهترین جنبه‌هایی از آموزش که می‌تواند به برای نیل به این هدف کارساز باشد، آموزش آشنائی با آب مجازی است. عدد و رقمی که حقیر از میزان آشنائی اقشار مختلف مردم با آب مجازی در سال 1394 به دست آورده‌ام، کمتر از 4 درصد بوده است. این عدد حاصل بحث و گفتگو‌ها با اقشار مختلف از جمله اساتید دانشگاه، روحانیون، دانشجویان، کارمندان و کارگران بوده است. لذا ضروری است، آحاد مردم این سرزمین با آب مجازی آشنا شوند. اگر طرح آشنائی با آب مجازی به درازمدت و کوتاه مدت تقسیم شود باید برای نجات آب با قید فوریت مدیران متولی امر کشاورزی کشور (حدود 90 درصد کل آب کشور در کشاورزی مصرف می­شود) و مدیران حاکم بر بخش واردات و صادرات کشور البته با هماهنگی مدیران دیگر ارگان‌های دخیل در این امور، در اولویت آموزش قرار گیرند.

همان‌طور که در بخش آشنائی با مفهوم آب مجازی ذکر شد، تولید هر محصول و ساخت هر وسیله و ابزار متضمن مصرف آب فراوانی است. فی‌المثل برای تولید گوشت گاو یا گوسفند علوفه، کنجاله، کاه و جو، نوشیدن و شست و شو و در مراحل کشتار، بسته‌بندی و حمل و نقل آب مورد نیاز است. به اعداد و ارقام ذیل توجه فرمائید:

 برای تولید یک کیلو گوشت گاو حدود 15500 لیتر، یک کیلو گوشت گوسفند حدود 6000 لیتر و یک کیلو گوشت مرغ حدود 4000 لیتر، یک کیلو شیر حدود 1000 لیتر، یک کیلو پنیر حدود 5000 لیتر آب مصرف می‌شود. برای تولید یک کیلو برنج حدود 4000 لیتر، یک کیلو گندم حدود 2900 لیتر، یک کیلو هندوانه حدود 300 لیتر، یک کیلو سیب‌ زمینی حدود 250 لیتر، یک کیلو سیب درختی حدود 700 و یک کیلو پرتقال حدود 500 لیتر آب لازم است. یک اتومبیل با وزن یک تن حدود 400 هزار لیتر، یک پیراهن نخی مردانه حدود 4000 لیتر، یک کیلو پلاستیک حدود 200 لیتر، یک ریزتراشته دو گرمی الکترونیکی حدود 32 لیتر و یک برگ کاغذ A4 حدود 10 لیتر آب لازم دارد. برای دیگر محصولات اطراف شما به همین منوال آب مصرف می‌شود. طبیعتاً مصرف آب برای پرورش دام و تولید گوشت به اقلیم منطقه‌‌، وضعیت پرورشگاه، محل تأمین علوفه، وضعیت آب و هوائی منطقه و ده‌ها عوامل دیگر بستگی دارد. البته این موضوع برای تمامی تولیدات (مثلاً تولید پارچه یا کاغذ) نیز مصداق دارد. در بین محصولات کشاورزی، برنج و گندم و در میان گوشت‌ها، گوشت گاو بالاترین مصرف آب را دارد. بر اساس تعریف دومِ آب مجازی، شرایط اقلیمی، مکان و زمان تولید، مدیریت و برنامه‌ریزی، فرهنگ، عادات و ذائقه‌ی مصرفی مردم، در میزان آب مجازی مؤثر می‌باشد و قطعاً مقدار آن در مورد یک محصول در مناطق مختلف متفاوت خواهد بود. برای محاسبه مقدار آب مجازی محصولات (کشاورزی، صنعتی و غیره)، لازم است کلیه منابع آبی که به صورت مستقیم یا غیرمستقیم (اعم از باران، آب سطحی یا آب زیرزمینی) در تولید محصول مؤثر بوده‌اند را در محاسبات منظور کرد. در ایران متوسط مصرف روزانه آب مستقیم و مجازی چیزی حدود 4450 لیتر و میزان متوسط جهانی آن 3400 لیتر می‌باشد.(احسانی و همکاران، 1387)^[4] 

^{بعضی اعداد و ارقام  جدول با اعداد اعلام شده در بالا تفاوت دارد مثلا در مورد گندم. در جدول ذیر عدد استاندارد جهانی آمده است اما اعداد بالا با توجه به وضعیت ایران درج گردیده است. مثلا در اقلیم  ایران،  گندم به ازای هر کیلو به حدود 2900 لیتر لیتر آب نیاز دارد اما استاندارد جهانی 1300 لیتر است. البته این هم به دلیل گرمای زمین  رو به افزایش است  مگر در مناطقی که برنامه‌هایی برای بهره‌وری بهتر از در دست اجرا باشد.}

جدول میزان آب مورد نیاز برای تولید یک محصول یا فرآورده[4]

   تجارت آب مجازی و جایگاه ایران:

کمبود آب در ایران یکی از عوامل اصلی محدود کننده توسعه­ی پایدار است. دو مجموعه مشکل عمده که جایگاه، اهمیت و ارزش آب را در ایران بالا برده و توجه به آب مجازی را فوری، ضروری و واجب می‌نماید، اول عوامل طبیعی مانند قرار گرفتن ایران در کمربند خشک زمین، کاهش نزولات جوی، ریزش ناهمگون و الگوی نامناسب بارندگی و تبخیر زیاد است، دوم روش‌های نامناسب استحصال، انتقال، بهره‌برداری،  بحران مدیریّت آب، رفتارهای نامناسب مصرفی و اسراف است. مشکل اول لاینحل است، اما معضل دوم را می‌توان با به کارگیری مدیریّت به هم پیوسته، تخصصی، جامع‌نگر، عاری از سیاست‌زدگی و منفعت‌گرائی فردی و گروهی، هماهنگ با تمامی بخش‌ها و شناخت نیازها، منابع و چالش‌ها و توجه به صادرات و واردات، برنامه­ریزی حساب شده و مستمر برای آگاهی­ بخشی و آموزش مرتفع نمود. با وجود بحران آب در کشور و نابودی بخش عظیمی از خاک حاصلخیر کشور هنوز عده‌ای اعتقاد به توان ایران در خودکفائی کامل در همه زمینه‌ها به خصوص تولید محصولات کشاورزی و دامی، مرتبط با سبد غذائی مردم را داشته و گروهی دیگر تمام تلاش و کوشش خود را صرف افزایش تولید برای صادرات می‌نمایند.

در هیچ دوره‌ای از تاریخِ زندگی اجتماعی بشر، جامعه‌ای‌ خودکفا وجود نداشته و اکنون نیز خودکفائی در همه نیازها و مصارف یک جامعه و کشور، محال است. ایران هم از این قاعده مستثنی نیست. نگارنده معتقد است اگر مصارف آب در تمامی بخش‌های مصرفی ایران به حد استاندارد رسیده و بهره‌وری کشاورزی نیز مطلوب گردد باز هم منابع آبی ایران، مازاد بر مصارف و نیازهای داخلی نخواهد بود. یکی از راه‌کارهائی که به منظور مقابله با مشکلات و بحران‌های آبی وجود داشته و قابل توجه و بسیار مؤثر است، تجارت آب مجازی است. واردات و صادرات کالا و محصولات، اعم از کشاورزی، صنعتی، معدنی و غیره، جریان عظیم و بین‌المللی آب مجازی پدید می‌آورد که تأثیر شگرفی بر منابع آب داخلی و خاک کشورها می‌گذارد. مبادلات محصولات کشاورزی جزء اصلی و مهم تجارت آب مجازی است. با واردات حساب‌شده و هوشمندانه آب مجازی می‌توان منابع آب کشور را برای تولید کالاهایی با ارزشِ افزوده‌ی بالاتر و یا با درجه‌ی اهمیت بیشتر مورد بهره‌برداری قرار داد. امروز در ایران، باید برای نجات زندگی بر روی "آب مجازی" برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری کنیم. کشورهای زیادی محکوم به پذیرش و تبعیت از تجارت آب مجازی هستند، از جمله کشورهای منطقه خاورمیانه که بیشترین چالش‌ آب را دارند. علی رغم افزایش جهشی جمعیت در سال­های اخیر، اما وابستگی ایران در محصولات غذائی به خارج تاکنون کمتر احساس شده است و این امر به دلیل وجود منابع آبی زیرزمینی بوده که از هزاران سال قبل در سفره­ها و مخازن زیرزمینی ذخیره شده بود و امروز تقریباً به پایان رسیده است. با برداشت­های بی­رویه و غیر اصولی، خشکسالی­های مکرر، تبخیر فراوان و تغییر نوع بارش از برف به باران، هیچ امیدی به پر شدن این مخازن نیست و در بعضی از نقاط کشور به دلیل فرونشست زمین، این مخازن از بین رفته است.

در ایران آب مجازی مغفول مانده و آن‌گونه که شایسته و بایسته­ی آن است، مورد توجه سیاست‌گذاران بخش‌های مختلف به خصوص ارگان‌های دخیل در امر تولید، صادرات و واردات قرار نگرفته است. هم اکنون هیچ ارگان، نهاد، سازمان و یا وزارت‌خانه‌ای اتاق فکری مناسب و جامع‌نگر با رهیافت آب مجازی نداشته وکاری درخور توجه انجام نداده است. البته کار و برنامه‌ریزی در این مورد فرابخشی است چرا که مستلزم درک و فهم عمیق از تأثیرات این مبادلات بر تمامی ارکان اقتصادی، سیاسی، ‌اجتماعی، امنیّتی و فرهنگی کشور است. تحقیق، مطالعه، برنامه‌ریزی، تصمیم‌گیری، ارائه راه حل و هر اقدام دیگری در ارتباط با مبادلات تجاری با رهیافت آب مجازی از اختیارات و توانِ تخصصی و علمی یک ارگان یا وزارت‌خانه یا حتی دولت، خارج است. اینجا پای امنیّت غذائی و به تبع آن امنیّت ملّی، استقلال، عزت، اقتدار، خودکفائی، شغل، درآمد و در یک کلام جریان زندگی پایدار توأم با آرامش و سلامتی ملت و توسعه پایدار کشور در میان است. اما باید آگاه باشیم که نمی‌توانیم از تبادل آب مجازی به دلیل ترس از وابستگی به بیگانه و یا از بین رفتن مشاغل در داخل کشور، چشم‌پوشی کنیم و از سوی دیگر نباید امنیّت غذائی کشور را وابسته به واردات مواد غذائی و یا کالا از کشور‌‌های دیگر نمائیم و این مهم، مستلزم اندیشه و خردجمعی و با در نظر گرفتن منافع ملّی است. امنیّت غذائی یک کشور جزء دغدغه‌های همیشگی حاکمان آن سرزمین بوده و هست و از سوی دیگر، کشورهای سلطه‌گر همواره به دنبال یافتن راهی برای بسط سلطه خویش بر کشور‌های ضعیف هستند. "سلطه غذائی" هم یکی از ابزارهای کشورهای سلطه‌گر است. به جرأت می‌توان گفت آب یکی از ارکان امنیّت ملی کشور است؛ چرا که امنیّت غذایی یک کشور وابستگی تام و تمامی به منابع آبی آن کشور دارد. کشوری که نتواند محصولات اصلی و استراتژیک خود را تولید کند برای تأمین نیاز مردم خود باید به واردات روی آورد و واردات یعنی وابستگی، یعنی شریان حیاتی کشور را به بیگانه سپردن و این یعنی مخاطرات امنیت ملی.

 جدول (1) ده کشور اول دنیا در خالص واردات در بازه زمانی 1997 تا 2001 نشان می­دهد.(احسانی و همکاران،1387) ^[5] کشور ژاپن از معدود کشورهائی است که علی­رغم داشتن منابع آبی مناسب، صادرات و واردات خود را بر پایه­ی آب مجازی گذاشته است.البته رتبه­ی هشتم ایران در این جدول به این دلیل است که صادرات ایران هم ناچیز بوده به این دلیل تفاضل واردات و صادرات، رتبه­ی­ هشتم را ایجاد کرده است و گر نه ایران تنها 24 میلیارد متر مکعب جریان آب مجازی ایجاد کرده که چندان قابل توجه نیست. مردم ایران در واقع جریان عظیم و مصیبت­باری از آب مجازی را در داخل مرزهای خویش ایجاد می­نمایند. تبدیل محصولات غذائی و کالاهای مصرفی در حجم انبوه به زباله، سیل مهیب و بی­حاصلی از آب مجازی است که بر سر راه خویش، منابع مالی، نیروی انسانی، وقت، سلامتی، نشاط و شادابی، منابع طبیعی و محیط زیست را نابود می­کند.

جدول(1) مبادله آب مجازی (میلیارد متر مکعب در سال)
کشور	واردات	صادرات	خالص واردات
ژاپن	98	7	92
ایتالیا	89	38	51
انگلیس	64	18	47
آلمان	106	70	35
کره جنوبی	39	7	32
مکزیک	50	21	29
هنگ کنگ	28	1	27
ایران	19	5	15
اسپانیا	45	31	14
عربستان	14	1	13

---

[1] - مقدمه‌ای بر آب مجازی/احسانی، خالدی و برقی/کمیته آبیاری و زهکشی ایران/1387

[2] - همان منبع

[3] - در کنار تمام مدیریت­های ضعیف و فاجعه­آمیز بخش آب در ایران، مجلس شورای اسلامی با تصویب دو قانون که هر دو به صورت طرح از سوی نمایندگان ارائه شد، یعنی قانون منع اخذ حق­النظاره از چاه­های کشاورزی در سال 1383و قانون تعیین تکلیف چاه­های فاقد پروانه در سال 1389به فاجعه در بخش آب سرعت بخشید. اگر نگوئیم که پشت ارائه این طرح­ها به صحن مجلس نظر سوئی بوده، ارائه این طرح­ها نشان از عدم اطلاع و اشراف بر وضعیت آب بوده است.

[4] -  مقدمه‌ای بر آب مجازی/احسانی، خالدی و برقی/کمیته آبیاری و زهکشی ایران/1387

[5] - مقدمه‌ای بر آب مجازی/احسانی، خالدی و برقی/کمیته آبیاری و زهکشی ایران/1387