خشکسالی و اثرات مخرب آن

تعاریف گوناگونی از خشک‌سالی ارائه شده است. خشک‌سالی به معنی کاهش فاحش میزان بارندگی در یک سال آبی نسبت به سال آبی گذشته که در بدترین حالت، این کاهش چند سال استمرار داشته باشد. عمده‌ترین اثرات خشک‌سالی معمولا در سه بخش اقتصادی، اجتماعی و محیط زیست ارزیابی می‌شود که کاملاً به هم وابسته هستند:

الف) اثرات اقتصادی خشک‌سالی:

1. کاهش کشاورزی و دامپروری که پیامد آن ورشکستگی کشاورزان و دامدارن،‌ تعطیل‌شدن کارگاه‌ها و کارخانه‌جاتی که مواد اولیه آنها از این بخش‌ها تأمین می‌شود، در نتیجه بیکاری بخش عظیمی از مردم و افزایش مهاجرت از روستاها به شهر یا مناطق دیگر که خود عامل مشکلات اجتماعی فراوانی از جمله بزه‌کاری، سرقت، مشاغل کاذب، مشکلات فرهنگی، افزایش غیر متعارف قیمت زمین و مسکن در مناطق مهاجرپذیر، گران‌شدن ارزاق و کالاهای عمومی، وابستگی غذائی به بیگانه و...است.

2. کاهش درآمد دولت به دلیل کاهش مالیات و واردات کالا از خارج.

3. تحمیل هزینه‌های دارو و درمان به خانواده‌‌ها و دولت به دلیل افزایش بیماری‌ها.

4. خسارت به زیرساخت‌های مختلف از جمله حمل و نقل و اماکن باستانی و فرهنگی.

5. علاوه بر کاهش تولید محصولات کشاورزی و دامی، کیفیت این محصولات نیز کاهش می‌یابد. که خود عامل افزایش بیماری‌های مختلف و بالارفتن هزینه‌های مردم و دولت است.

6. هجوم حیوانات وحشی و حشرات به باغات و مزارع کشاورزی باقی‌مانده که باعث از بین‌رفتن آنها یا کاهش محصول و کیفیت و در نتیجه خسارت می‌گردد.

7. افزایش هزینه‌ی تأمین آب برای کشاورزی و دامپروری که باعث گرانی محصولات شده و در نتیجه ایجاد فقر می‌نماید.

8. خسارت به دولت و خانواده‌ها به دلیل گرانی و مریضی حاصل از کم شدن گوشت و فرآوردهای لبنی که علت آن مرگ و میر دام، طیور و ماهی‌ها می‌باشد.

9. خسارت به صنعت توریسم و حمل و نقل.

10. اجبار به استفاده از منابع آب زیرزمینی که علاوه بر هزینه‌های زیادِ استحصال، باعث فرونشست زمین و از بین رفتن جاده‌ها، شبکه‌های آب، برق، نفت و گاز و حتی خانه‌های مردم می‌شود.

11. تحمیل هزینه‌های بسیار به کشور به دلیل ساخت، توسعه و تجهیز سدها، شبکه‌ها و تصفیه‌خانه‌های تأمین آب.

12. ایجاد خسارت به دلیل از بین رفتن قابلیت کشتی‌رانی و یا قایق‌رانی در دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و تالاب‌ها.

    ب) اثرات زیست محیطی خشک‌سالی:

1. افت شدید منابع آب زیرزمینی که با عنایت به پیامد‌های آن خود یک فاجعه بزرگ است.

2. خشک شدن دریاچه‌ها، تالاب‌ها، رودخانه‌ها که باعث از بین رفتن چشم‌اندازهای زیبا، از بین رفتن زیستگاه ماهیان و بسیاری از پرندگان بومی و مهاجر می‌گردد.

3. نابودی جنگل‌ها، مراتع و درختچه‌های بیابانی که چشم‌اندازهای زیبا، ریه زمین و عامل تثبیت شن و خاک است.

4. فرسایش خاک، کاهش مواد مغذی زمین، شوره‌زار و بیابانی شدن اراضی کشاورزی.

5. انقراض نسل حیوانات و گیاهان مختلف.

6. افزایش بیماری‌های حیوانات اهلی و وحشی و انتقال آن به انسان از طریق تغذیه.

7. افزایش آتش‌سوزی در مراتع و جنگل‌ها.

8. افزایش گرد و غبار که حاصل کاهش جوامع گیاهی، جنگل‌ها و خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌هاست.

   ج) اثرات اجتماعی خشک‌سالی:

1. افزایش اغلب بیماری‌های روده‌ای، پوستی، سرطان  و تقریباً تمامی بیماری‌های شناخته شده توسط بشر، به دلیل ارتباط سلامتی با تغذیه و آب سالم (به عنوان مثال مرگ موشی که شهرداری‌ها در جوی‌ها، طعمه‌گذاری می‌کند و یا عناصری که در تولید مواد شوینده استفاده می‌شود به دلیل عدم وجود آب سالم و استفاده از پساب تصفیه نشده در کشاورزی، به درون سبزی‌ها و دیگر محصولات کشاورزی نفوذ کرده و خوراک انسان‌ها و حیواناتی که در چرخه غذای انسان هستند، می‌شود.)

2. تنش روحی و روانی افراد جامعه، افزایش اضطراب، استرس، درگیری‌های محلی و خانوادگی به دلیل پائین آمدن آستانه تحمل افراد که خود ناشی از بیکاری، فقر، کمبود مواد غذائی مغذی و غیره است.

3. افزایش مهاجرت‌های ناخواسته که خود بار روانی شدیدی به افراد وارد نموده و عامل حاشیه‌نشینی در شهرهای بزرگ می‌شود. به دلیل فقر مادی، روانی، فرهنگی و اختلاف طبقاتی این افراد،  باندهای قاچاق مواد مخدر و سرقت ایجاد شده، اعتیاد، درگیری خیابانی، تکدی‌گری افزایش یافته، مشاغل کاذب غیر مولّد و بسیاری از معضلات دیگر پدید می‌آید.

4. کاهش اماکن زیبای تفریحی و چشم اندازهای سبز که عامل آرامش روانی است.

5. درگیری و جنگ بین حقابه‌داران بین‌المللی از رودخانه‌های مرزی و آب‌های مشترک.

6. درگیری‌های سیاسی و مدیریّتی بین استان‌ها، شهرستان‌ها، مناطق و روستاها (اعتراض شدید نمایندگان چهارمحال و بختیاری و خوزستان به انتقال آب از این استان‌ها و شکستن لوله انتقال آب از اصفهان به یزد توسط کشاورزان اصفهان در سال 1393)

7. درگیری بین کشاورزان یک منطقه به دلیل حفر چاه‌های غیر مجاز در حریم چاه‌های همدیگر یا اضافه برداشت که خود عامل گسست پیوندهای اجتماعی و قومی است. این گونه درگیری‌ها گاهی بین اعضای یک خانواده نیز صورت می‌پذیرد.

8. اثر نامطلوب بر روی فرهنگ و حتی اعتقادات مذهبی و تحت تأثیر قراردادن ارزش‌های اجتماعی و امنیت ملی.

---

[1] - بخشی از عناوین این بخش برداشت از مقاله "بررسی اثرات اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی خشکسالی"/مجتبی نساجی زواره

ر